Mất gì cũng được, đừng mất tự do
Hỗn hợp về tự do được soi chiếu dưới góc nhìn triết học Đông, Tây và cách tôi xây dựng hệ thống tự do gồm ba trụ cột cho riêng mình.
“Đến lượt anh kìa. Nỗi sợ lớn nhất của anh là gì?” My Sói hỏi, mắt nhìn chằm chằm đầy tò mò khi chúng tôi đang chơi một trò chơi nói thật lượm được trên Tiktok.
“Mất tự do,” tôi trả lời gần như phản xạ.
Tự do giống như không khí vậy—bình thường chẳng ai để ý cho đến khi nó biến mất. Từ nhỏ, tôi không có lý thuyết hàn lâm nào về tự do cả, nhưng tôi cảm nhận được sự thiếu thốn của nó trong từng ngóc ngách nhỏ bé của cuộc sống. Dần dà, tôi nhận ra nỗi sợ mất tự do không chỉ còn là những suy nghĩ thoáng qua; nó đã trờ thành một phần của hệ điều hành chạy nền, vận hành và len lỏi định hình mọi quyết định của tôi.
Thiết học của tự do: Đông trong, Tây ngoài
Triết học phương Tây xem tự do như một trận đấm bốc—nơi bạn chiến đấu chống lại những kỳ vọng của thế giới. Những tư tưởng như John Locke hay John Stuart Mill mô tả tự do như một bản hợp đồng giữa bạn và xã hội: bạn tự do làm gì cũng được, miễn là không phá hoại sự tự do của người khác. Trong On Liberty, Mill tóm lại ngắn gọn: tự do là quyền tự quyết, chỉ bị giới hạn bởi quyền của người khác. Kiểu tự do của phương Tây ồn ào, hướng ngoại, và đậm tính hành động—nó hiện diện trong những cuộc biểu tình, những lá phiếu, và những sự đứng lên đấu tranh cho quyền cá nhân.
Triết học phương Đông chiếu tự do theo một góc nhìn hoàn toàn khác. Đạo giáo với Lão Tử trong Đạo Đức Kinh dạy rằng tự do không phải là bơi ngược dòng—mà là thả mình trôi theo dòng nước. Muốn ít đi, mong đợi ít đi, bạn sẽ khổ ít đi. Phật giáo cũng thẳng thắn: nhà tù lớn nhất không phải xã hội, mà là tâm trí của chính bạn. Thoát khỏi tham, sân, si, bạn sẽ tìm thấy bình yên. Tự do phương Đông rất tĩnh lặng, hướng nội—bạn đơn giản là ngừng chống trả cuộc đời và bắt đầu chấp nhận nó.
Tóm gọn lại: tự do của phương Tây phá vỡ xiềng xích bên ngoài. Còn tự do của phương Đông lặng lẽ tháo những sợi xích bên trong mà bạn thậm chí không biết là mình đang đeo.
Vậy tự do trông như thế nào? (Với tôi)
Khi tôi đưa cho bạn hai trường phái của tự do, bạn nghĩ bạn sẽ chọn đúng không? Không ơ hay? Người lớn thì không chọn. Tôi mix cả hai vào với nhau để tạo ra một loại “cocktail tự do” của riêng mình. Và đây là cách tôi nhìn nhận nó.
Tôi dựng nên "ba cột trụ tự do": tự do tài chính, tự do trong lối sống và tự do tinh thần. Tự do tài chính là không phải thức dậy mỗi sáng với nỗi lo “hôm nay phải kiếm tiền ở đâu.” Tự do trong lối sống là dám sống theo ý mình, không phải lắp đầy cuộc đời bằng những mong đợi của người khác. Và tự do tinh thần? Đó là biết cách làm chủ tâm trí, không để nỗi sợ và tự nghi ngờ nhốt mình trong chiếc lồng vô hình. Kết hợp cả tư tưởng phương Tây và phương Đông, đây là cách tôi định nghĩa tự do thật sự.
Tự Do Tài Chính
Đây là loại tự do tôi nếm trải đầu tiên. Hồi nhỏ, hạn chế tài chính hiện diện khắp nơi. Mọi quyết định đều bị bó hẹp, không phải vì tôi chọn thế, mà vì chẳng còn lựa chọn nào khác.
Tự do tài chính đối với tôi không phải là có quá nhiều tiền mà chẳng biết tiêu vào đâu. Nó là việc có “đủ”—đủ để không phải sống mãi trong chế độ sinh tồn.
Giống như chơi game vậy. Khi vừa bị quăng vào đời, những gì bạn cần tập trung không phải nhà vườn hay penthouse mà là “trả tiền nhà xong vẫn có tiền ăn.” Càng lên cấp, bạn nhận ra tự do tài chính không chỉ là ở con số trong tài khoản—mà là quyền được lựa chọn. Một tờ A4 cho một công việc độc hại? Đó là tự do. Xin nghỉ cả tuần rồi xách vali đi du lịch một mình? Cũng là tự do nốt. Đó là khả năng nói không với những nỗi sợ hãi sinh tồn và nói có với chính mình.
Tự Do Lối Sống
Cái này vừa sâu hơn vừa rộng hơn. Tự do trong lối sống của tôi lấy cảm hứng chủ yếu từ triết học Tây phương. Ở Việt Nam, sống theo quy chuẩn gần như là truyền thống gia đình. Lấy chồng, lấy vợ, sinh con tuổi này, chọn công việc “an toàn,” mua nhà, và đừng làm bố mẹ mất mặt với xã hội. Nhiều người dành cả đời để hoàn thành check-list của xã hội, trong khi sâu trong thâm tâm của họ là một câu hỏi luôn rình rập: “Mình đang sống cho ai đây?”
Đây là một cái bẫy mà tôi luôn muốn tránh. Tự do lối sống đối với tôi là xây dựng cuộc sống không phải để làm hài lòng người khác. Nó là việc nói: Không, tôi không chọn một công việc an toàn nhưng khiến tôi trở thành zombie công sở. Không, tôi không vội cưới vì thằng em sinh năm 2000 ở quê vừa sinh đứa thứ hai. Nó là việc bác bỏ khuôn mẫu xã hội—không phải để khiến nó ngầu, mà vì tôi không muốn đến cuối đời nhận ra mình bị mắc kẹt trong những lựa chọn vốn dĩ chẳng thuộc về mình.
Và hẳn rồi, đó là một cuộc chiến. Mỗi ngày, những giọng nói cứ thì thầm bên tai, "Hòa nhập đi, làm theo những gì người khác muốn đi." Nhưng tự do trong cách sống có nghĩa là phớt lờ giọng nói đó và tạo ra một cuộc đời mà bạn thật sự muốn thức dậy mỗi sáng để sống.
Tự Do Tâm Trí
Đây là chính là level cao thủ. Triết lý phương Đông dạy chúng ta rằng tự do đến từ việc tách rời khỏi nỗi đau cảm xúc—buông bỏ, vươn lên trên nó, bla bla bla. Hãy lấy nỗi đau mất mát làm ví dụ. Khi cuộc sống sút vào bi bạn đầy đau điếng, nỗi đau không chỉ là nỗi đau. Nó là một nhà tù, một vòng lặp vô tận của những câu hỏi tại sao, lòng vòng và không có lối thoát. Vậy mọi người sẽ làm gì? Để giải thích cái đống hỗn loạn đó, nhiều người đã chọn đức tin. Đức tin trở thành câu chuyện, trở thành lý do. Nghiệp, số phận, sự can thiệp của thần linh—nó giúp đặt một dấu dấm hết cho vòng xoay luẩn quẩn của những câu hỏi từng không thể trả lời.
Cơ mà bạn không chỉ có một góc nhìn để thoát khỏi cái nhà tù đó. Lấy chuyện chia tay ra làm ví dụ. Sau khi chia tay, tôi có thể đã mắc kẹt trong vòng lặp của những câu hỏi vô nghĩa, phân tích từng chi tiết những gì đã sai đến cháy máy. Nhưng thay vào đó, tôi chọn nhìn nhận nó dưới nhiều lăng kính khác nhau. Tâm lý học chỉ cho tôi những mẫu hành vi—cách tôi làm đau bản thân, cách tôi chạy theo những thứ mà biết chắc sẽ chẳng đi tới đâu. Khoa học thần kinh lại cho tôi một góc nhìn khác: sinh học. Các phản ứng hóa học trong não bộ của tôi đang điều khiển cảm xúc của tôi như một con rối, khiến những tổn thương trở thành một loại chất gây nghiện.
Khi hiểu trò chơi, thì tôi mới có thể bắt đầu phá vỡ các vòng lặp.
Thay đổi góc nhìn mang lại cho bạn sức mạnh. Bỗng nhiên, bạn không còn mắc kẹt trong một câu chuyện đau khổ nữa. Bạn có lựa chọn. Bạn có thể bỏ qua cái vòng lặp “tại sao” và bắt đầu nhìn vào cái "làm thế nào"—làm thế nào để phát triển, làm thế nào để thay đổi, làm thế nào để tiếp tục. Và với những lựa chọn đó, bạn sẽ tìm thấy tự do.
Tự do không có nghĩa là cười toe toét và vờ rằng nỗi đau không tồn tại. Nó có nghĩa là bạn có quyền lựa chọn— lựa chọn không để nỗi đau điều khiển cuộc sống. Tôi có thể đã đắm chìm trong nỗi khổ đau. Thật ra, sẽ dễ dàng hơn khi cứ mãi ở đó đó trong sự khốn khổ và nghĩ rằng “thế là hết”. Nhưng tôi đã không làm vậy. Tôi chọn phát triển, chọn tìm cách thoát ra. Và sự chọn lựa đó? Đó là nơi tự do thật sự tồn tại.
Sợ thì sợ, sống thì vẫn phải sống
Tự do không phải là đích đến, mà là một trận chiến hàng ngày. Tự do tài chính giúp ta thoát khỏi chế độ sinh tồn và tiến gần đến cuộc sống thịnh vượng. Tự do lối sống dạy ta dám sống cho bản thân. Tự do tâm trí là phá vỡ những xiềng xích của khổ đau bằng cách học cách nhìn mọi thứ từ những góc độ khác.
Tất cả là về lựa chọn, kỷ luật, và góc nhìn. Và sự thật—bạn sẽ luôn phải chiến đấu vì nó, hàng ngày. Nỗi sợ không biến mất chỉ vì bạn quyết định sống tự do. Nhưng mà: bạn có thể lựa chọn sống chung với nó.
Vậy, bạn sẽ chọn gì?
R.